Grajewo. Poznaj historię swojego miasta

Jak możemy przeczytać w większości encyklopedii, Grajewo to miasto powiatowe w województwie podlaskim. Nie zawsze tak jednak było.

Nazwa Grejwy po raz pierwszy na kartach historii pojawiła się w 1405 r. jako określenie jeziora, nad którym Krzyżacy obrabowali wiskich rybaków.

Z dawnego jeziora dzisiaj niewiele pozostało oprócz jego nazwy, która prawdopodobnie ma rodowód jaćwieski - od słowa "Greva", oznaczającego jeziorzysko, starorzecze. Później dopiero przekształciło się w "Grejwy", a z czasem w "Grajwo" i ostatecznie w "Grajewo". Pozostałości historycznego jeziora noszą dziś nazwę Jeziora Brajmura.

Pierwsze wzmianki o istnieniu wsi książęcej Graywa pochodzą z 1426 r., gdy jego włodarzem został Bogusz, wójt z Lachowstoku, zapewne jako zasadźca wsi, która jednak jeszcze w 1434 r. nazywana jest włókami. Jej niekorzystne położenie, na zupełnym pustkowiu, tuż przy granicy krzyżacko-mazowiecko-litewskiej stanowiło przeszkodę w trwałym osadnictwie. Dopiero Jan z Białowieży, kuchmistrz księcia mazowieckiego Kazimierza osiadł tu na dłużej. I to właśnie on ufundował w roku 1478 pierwszy kościół, dzięki czemu już rok później powstała grajewska parafia. O tej pory też Jan zaczął nazywać siebie Grajewskim, stając się protoplastą rodu szlacheckiego Grajewskich herbu Gozdawa, którzy byli właścicielami miasta aż do końca XVII w.

Z czasem przygraniczne położenie miejscowości stało się jej atutem. Wszak to właśnie tu przecinały się dwa szlaki - z Mazowsza na Litwę i z Podlasia do Prus i, topograficznie rzecz biorąc, właśnie w punkcie ich skrzyżowania, w XVI wieku powstało najstarsze centrum miasta.

Dnia 12 lipca 1540 r. na prośbę Grajewskich, Zygmunt Stary nadał wsi Grajewo prawa miejskie. Akt ten nie zachował się w oryginale, ale znamy go z odpisu przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. W nim to czytamy:“(…) A zatem my Zygmunt z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Książę Litewski, (...) dajemy, i przyznajemy, niech będą uposażeni i wyniesieni ze wsi ich dziedzicznej Grajewo nazwanej położonej w Ziemi Wiskiej, i powiecie Wąsoskim w miasto albo gminę o tejże nazwie i My Sami tę wieś Grajewo Naszą Królewską powagą ze wsi w miasto albo gminę zamieniamy, wynosimy i zapuszczamy korzenie poprzez obecnych (…)".

Powyższym zapisem król ustanowił również wójtostwo, zezwolił zbudować jatki i dał prawo odbywania w mieście dwóch jarmarków (w święto Trójcy Przenajświętszej i w święto Świętego Krzyża) oraz cotygodniowe targi w niedzielę. Oprócz tego, aby miasto szybciej i mocniej się rozwijało, na kolejnych 12 lat mieszkańcy miasta zostali zwolnieni z płacenia wszelkich podatków z wyjątkiem czopowego.
Nadanie praw własności dla rodu Grajewskich uczyniło tym samym Grajewo pierwszym prywatnym miastem Ziemi Wiskiej, gdyż położone opodal niego Wąsosz i Radziłów nadal pozostawały pod jurysdykcją królewską.

Mimo nadania praw miejskich, Grajewo jeszcze przez kilkadziesiąt lat miało charakter targowej wsi. Jej urbanizacyjny rozwój hamowało przede wszystkim rozdrobnienie własnościowe, postępujące naturą rzeczy skutkiem coraz bardziej rozgałęziającej się rodziny Grajewskich. Dopiero na początku XVII w. scalił je pod względem własnościowym Jakub Grajewski, wykupując cząstkowe schedy od rodowych spadkobierców. Niestety ,w wyniku działań wojennych, bezpośrednio po bitwie pod Prostkami w roku 1656, miasto uległo kompletnej dewastacji. O jej skali świadczy późniejszy spis pogłówny, który wykazał zaledwie 35 mieszkańców.

Od 1692 r. Grajewo, będące ślubnym wianem córki Jakuba, przeszło w posiadanie rodu Wilczewskich, którzy nieprzerwanie utrzymywali prawo do niego aż do uwłaszczenia w roku 1864.

Miasto jednak pomału pogrążało się w stagnacji. Nie wyrwały go z letargu nawet dodatkowe przywileje odbywania targów i jarmarków, które nadali mu polscy królowie, m.in. Jan III Sobieski i August II. Kolejne zniszczenia wojenne (pod koniec XVII i na pocz. XVIII w.) przyspieszyły regres i Grajewo skurczyło się do wielkości małej osady. Według rejestru sporządzonego w 1777 roku, miasto które liczyło wówczas 43 domy oraz 258 mieszkańców, dwa dziesięciolecia później miało już o 20 domów i czterdziestu mieszkańców mniej.

Miasto, bardzo już podupadłe na początku XIX wieku, jeszcze bardziej zubożyły materialnie i demograficznie następujące po sobie w dość krótkim czasie zrywy powstańcze: kościuszkowskie, styczniowe i listopadowe. I choć były one piękne w przyczynie, to w skutkach bezlitosne dla przyszłości grodu. Na przykład w 1870 roku , pod pozorem konieczności przeprowadzenia reformy administracyjnej, a po prawdzie to z powodu aktywnego udziału mieszkańców w powstaniu styczniowym, zaborcy rosyjscy odebrali Grajewu prawa miejskie. Wydawało się, że jego byt jako miasta został na zawsze przekreślony, ale szczęśliwie przeprowadzono przez nie w 1873 r. linię kolejową Odessa-Brześć-Królewiec. Tym samym jego demograficzne wskaźniki gwałtownie wzrosły. Wzrosła liczba jego mieszkańców.

Gdy w 1862 r. miejscowość liczyła ok. 2300 mieszkańców, to w 1908 r. już około 9000.
Wkrótce Grajewo, będące od marca 1918 r. siedzibą władz powiatu szczuczyńskiego, odzyskało prawa miejskie. Stało się to już w niepodległej Polsce, 4 lutego 1919 r.

Tomasz Dudziński
jest dyrektorem
Grajewskiej Izby Historycznej