Nasi Czytelnicy dosłownie zasypali nas pytaniami do językoznawcy prof. Michała Kondratiuka, prosząc o wyjaśnienie pochodzenia ich nazwisk czy też nazw miejscowości, w których się urodzili lub mieszkają. Wszystkie pytania przekazaliśmy prof. Kondratiukowi, a on stopniowo na nie odpowiada.
Jurkiewicz
Nasz Czytelnik Stanisław Jurkiewicz z miejscowośći Poćkuny w gminie Sejny przysłał do naszej redakcji list z prośbą o wyjaśnienie etymologii m.in. jego nazwiska.
- Nazwisko Jurkiewicz utworzono od wschodniosłowiańskiego imienia Jura, Jurij, a polskiego Jerzy oraz jego form zdrobniałych, pieszczotliwych Jurek, Jur-ko, przez dodanie sufiksu patronimicznego (utworzonego na od imienia ojca) -ewicz, czyli Jurkiewicz jako syn Jurk - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Od podstawy Jurk- urobiono bardzo dużo nazwisk. Ich znaczenie ma związek z greckim imieniem Georgios, pochodzącym od wyrazu "georgos", co oznacza "rolnik, wieśniak".
W Polsce nazwisko Jurkiewicz najczęściej pojawia się w Warszawie, Gdańsku, Krakowie i Toruniu. W naszym regionie występuje przede wszystkim w Białymstoku (60 mieszkańców), Suwałkach (55) i Augustowie (37) - na podstawie www.nazwisk-polskie.pl
KONDRACIUK, KONDRATIUK
Otrzymaliśmy również zapytanie o pochodzenie nazwiska podobnego do nazwiska prof. Michała Kondratiuka. Nasz Czytelnik chce poznać etymologię nazwiska Kondraciuk.
- Nazwiska te występują w dwóch wariantach fonetycznych, ale mają to samo znaczenie leksykalne - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Oba pochodzą z języka niemieckiego, od germańskiego słowa "kuoni" w znaczeniu "śmiały" plus słowa "rat" jako "rada". Całość interpretuje się jako "odważny, śmiały doradca".
Jak dodaje profesor, nazwisko to w średniowieczu w Polsce wykazywało znaczne wahania fonetyczne: Konrad, Konrat, Kondrat, Kondrad, Kundrat... Obecnie w Polsce oficjalne imię brzmi Konrad, natomiast na Białorusi i Ukrainie jest Kandrat, Kondrat, a w połączeniu z przyrostkiem patronimicznym -uk mamy fonetyczne warianty Kandraciuk, Kondratiuk.
- Różnice w zapisie nazwisk oficjalnych wynikają częściowo z dwojakiego sposobu transkrypcji tych nazwisk z języka rosyjskiego na język polski, kiedy zapisy metrykalne sporządzane były w parafiach po rosyjsku - tłumaczy prof. Konratiuk. - Liczba nazwisk pisanych Kondraciuk znacznie przewyższa zapisy w brzmieniu Kondratiuk.
W Polsce nazwisko Kondraciuk najczęściej pojawia się w Białymstoku (206 osób) i Warszawie (156 mieszkańców). W naszym regionie występuje też m.in.: w Doktorcach, Bielsku Podlaskim, Hajnówce, Ełku, Siemiatyczach, Choroszczy i Gołdapii (na podst. www.nazwiska-polskie.pl).
Lulewicz
Kolejny nasz Czytelnik, Mariusz Harasimczuk (którego nazwisko wyjaśniliśmy tydzień temu w Magazynie "GW") z Michałowa, prosił również o etymologię rodowego nazwiska jego żony - Lulewicz.
- Nazwisko Lulewicz można tłumaczyć na gruncie słowiańskim, od nazwy osobowej Lul w znaczeniu "lulać, kołysać, usypiać" - tłumaczy prof. Kondratiuk. - Słowo "lula" poświadczone jest w dokumentach z 1404 r.. Gwarowe "lula" oznaczało "kołyska". Dodany przyrostek patronimiczny -ewicz nadawał znaczenie "syn Lula".
Jak dodaje językoznawca, istnieje też miejscowość Lule, która jako osada młyńska poświadczona była w dokumentach z XVIII wieku. Dziś w jej miejscu znajduje się łąka i pole we wsi Hermanówka w gm. Juchnowiec.
- Na Litwie są znane nazwiska Liulis, Liulys oraz nazwy miejscowości: Liuliai, Liuliszkiai, Liuliszkis, a więc objaśnienia ich nazwiska Lulewicz możnaby też szukać na gruncie języka litewskiego - zaznacza profesor.
W naszym kraju nazwisko Lulewicz pojawia się głównie w Polsce północno-wschodniej. Nosi je 135 mieszkańców Białegostoku, 34 osoby z Zabłudowa i okolic oraz pojedynczy mieszkańcy Augustowa, Michałowa, Suwałk Sztabina, Bielska Podlaskiego, Ełku, Topolan i Dąbrowy Białostockiej.
Dobrylas
Czesław Piaścik z Łomży, którego nazwisko objaśniliśmy w jednym z lutowych wydań "Współczesnej", prosił nas również o etymologię nazwy jego rodzinnej wsi - Dobrylas (w gm. Zbójna).
- Wieś ta jest wymieniana w źródłach z drugiej polowy XVIII wieku (lata 1782, 1783, 1789-1792), w których znajdujemy takie zapisy jak np. Maciej Piaścik... z Dobrego Lasu i Szymon Kozły z Dobregolasu - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Wieś ta występuje na mapie rosyjskiej Województwa Mazowieckiego, która jest kopią mapy Karola de Perthees z lat 1798-1812. Wieś należała do dóbr królewskich.
Jak dodaje językoznawca, nazwa osady mieści się w grupie nazw topograficznych, określających właściwości terenu, np. człon Dobry w nazwie Dobry Las, może określać las wysoki, iglasty lub liściasty, z dobrym drzewostanem, wyżej położony, łatwo dostępny, las niezniszczony przez wichury czy też szkodliwą działalność człowieka.
Hornowo
Leszek Tatarczuk z wsi Hornowo w gm. Dziadkowice prosi m.in. o wyjaśnienie nazwy swojej miejscowości.
- Pierwsza wzmianka o tej miejscowości poświadczona w źródłach historycznych informuje, że w roku 1443 książę mazowiecki "nadał Stanisławowi Czubińskiemu Hornowo super flumine Hornowka" w powiecie mielnickim - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - W źródłach późniejszych z XVI-XX wieku nazwa brzmi tak samo Hornowo, a jedynie w "Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, tom V - Województwo białostockie" (Warszawa 1924 r.) mamy zapis: Hornów.
Jak dodaje językoznawca, według klasyfikacji semantyczno-znaczeniowej, jest to nazwa dzierżawcza utworzona za pomocą przyrostka -owo, od nazwy osobowej pochodzenia niemieckiego Horn, ta zaś od niemieckiego wyrazu Horn w znaczeniu "róg" lub od czeskiego "horny" w sensie "górny'.
Mociesze/ Maciesze
Andrzej Kawałko z wsi Mociesze (gm. Jaświły) zadzwonił do nas z prośbą o wyjaśnienie m.in. pochodzenia nazwy jego wsi.
- W nazwie tej wsi są oboczności w zakresie wymowy samogłosek o, a oraz spółgłosek sz, s, to jest białoruskiego akania i polskiego mazurzenia - twierdzi profesor. - Najwcześniejsze źródło z 1561 roku podaje zapisy oboczne: "sioło Maciesze /Mociesze w wójtowstwie jaświłowskim, do dworu Grodziszcze". W roku 1565 w Mocieszach byli włościanie: Szupiet, Pobrinkielis, Mielwid, Pieczkielis, Kyrwietis i inni. Są też zapisy nazw wsi: Mociesze - sioło do folwarku Grodzisk z 1576 r., Mocielse - sioło włók 30 w roku 1602; Mociesze - lata 1616, 1661-1664, 1744, 1784; Matieszi, Motieszi - w latach 1878-1886; Maciesze - na przełomie XIX i XX w. oraz w "Skorowidzu nazw miejscowości woj. białostockiego" z 1962 r.
Profesor podkreśla, że nazwy Mociesze, Maciesze należą do kategorii nazw rodowych - pochodzą od nazwy osobowej Maciesza / Mociesza, a ta od imienia Maciej, które w języku litewskim brzmi Macieszas, Macieszis. Nazwisko Maciesza występuje w Polsce i na Białorusi. Na możliwość łączenia nazwy wsi z antroponimami litewskimi wskazują nazwania chłopów zamieszkujących tę wieś w XVI wieku.
Wólka Nadbużna
Wincenty Proszczuk z Białegostoku zaś zwrócił się do językoznawcy z prośbą o wyjaśnienie nazwy wsi Wólka Nadbużna (gm. Siemiatycze), w której się urodził.
- Domyślam się, że człon "nadbużna" ma związek z tym, że jest położona nad Bugiem, ale skąd "wólka"? - pyta nasz Czytelnik. - W tej wsi mojego dzieństwa krąży opowieść, że był tam kiedyś pan o nazwisku Wolski i stąd "wólka".
Prof. Kondratiuk wyjaśnia, że w skorowidzu miejscowości z 1924 roku nazwa wsi brzmi: Wólka nad Bugiem. Wieś istniała już w 1585 r. jako nazwa jednoczłonowa Wólka i tak występuje w innych dokumentach źródłowych , czasem jako Wolka (1676 r.)
- Nazwy Wola, Wólka zaliczamy do grupy nazw kulturowych, które oznaczają dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej i duchowej - podkreśla językoznawca. - Podstawą tych nazw są przeważnie wyrazy pospolite odnoszące się do materialnego i duchowego życia człowieka. Nazwy miejscowości Wola, Wólka oznaczają wsie i osady, których pierwsi mieszkańcy zwolnieni byli na pewien okres od czynszów i robocizny. Liczba lat, w ciągu których osadnicy zwolnieni byli od wszelkich opłat i powinności, zależała od warunków miejscowych, a głównie od trudności przy karczowaniu puszczy.
Czytaj e-wydanie »Prof. Michał Kondratiuk jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.
Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.
Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Dołącz do nas na X!
Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?
