Językoznawca odpowiada na pytania naszych Czytelników

Nasz Czytelnik Andrzej Mateuszuk z wsi Nałogi w gminie Bielsk Podlaski przysłał do nas maila z zapytaniem, jak powstało jego nazwisko. A oto odpowiedź współpracującego z "Gazetą Współczesną" językoznawcy, prof. Michała Kondratiuka:
Mateuszuk

- Mateuszuk to nazwisko patronimiczne (utworzone na podstawie imienia ojca - przyp. red.), pochodzące od biblijnego imienia męskiego Mateusz - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - Utworzone zostało za pomocą przyrostka -uk, określającego potomka, tj. syna Mateusza. Imię Mateusz ma wspólną podstawę z imieniem Maciej i pochodzi z hebrajskiego matan-iah jako "dar Jahwe (Boga)". W języku greckim doszło do rozejścia się tych imion. Mateusz pochodzi z języka greckiego Matthaios, zaś Maciej z greckiego Mattias, Matthias. Mateusz jest spolonizowaną postacią łacińskiego Mathaeus. W średniowiecznych żródłach polskich imię Mateusz poświadczone jest od XII wieku. W średniowieczu od początku Mateusz i Maciej były mieszane, zwłaszcza w formach skróconych, zdrobniałych i spieszczeniach, np. Matyjasz, Matyja, Matys, Matusz.

Jak dodaje prof. Kondratiuk, św. Mateusz Ewangelista był, według tradycji, celnikiem z Kafarnaum o imieniu Lewi. Jemu też tradycja kościelna od II wieku przypisuje autorstwo Ewangelii, którą napisać miał w Palestynie w języku aramejskim. Zachował się tylko jej przekład na język grecki. Uznano go patronem urzędników podatkowych i celnych.

Nazwisko Mateuszuk nosi około 180 osób w całej Polsce, najwięcej z nich mieszka w dawnych województwach bialskopodlaskim i białostockim.

Matyskieła/ Matyskiel

O pochodzenia swojego nazwiska dopytuje również Szczepan Matyskieła z wsi Jaziewo w gm. Sztabin.
- Podstawą słowotwórczą i znaczeniową nazwisk Matyskiel, Matyskieła jest biblijne imię Mateusz lub Maciej pochodzenia hebrajskiego od matan-iah, czyli "dar Jahwe (Boga)" - powtarza językoznawca. - Do skróconej formy Matys, Matysz od Mateusz dodano zdrobnienie -ka, -ko: Matyska, Matysko, a następnie jeszcze litewski sufiks pieszczotliwy -elis, który w wyniku slawizacji stracił końcówkę -is. Powstały formy nazwisk: Matyskiel, Matyśkiel, Matyskieł, Matyskieła, Matyskieło. Większość polskich nosicieli tych nazwisk mieszka na terenie byłych województw białostockiego i suwalskiego. Geografia nazwisk z przyrostkiem -el wskazuje na ich litewskie pochodzenie.

Jaziewo

Czytelnik "Gazety Współczesnej" Szczepan Matyskieła prosił również o wyjaśnienie nazwy wsi, w której mieszka - Jaziewo (w gminie Sztabin, w powiecie augustowskim).

- Jaziewo to nazwa ostępu leśnego w Puszczy Nowodworskiej poświadczona w źródłach z 1639 roku - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Około 1700 roku w ostępie Jaziewo nad bagnami Netty osadzono chłopów na 5,5 włókach. Według rękopisu z 1708 roku, wieś Jaziewo należy do klucza Chodorówka w leśnictwie nowodworskim, ma 11 i 1/3 włók. W rewizji parafii z 1744 roku wieś Jeziewo należy do parafii Krasnybór, natomiast "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" informuje, iż wieś Jaziewo nad rzeką Nettą w powiecie augustowskim należy do gminy Dębowo, parafii Jaminy.

Jak tłumaczy językoznawca, nazwa wsi Jaziewo (gwarowo Jeziewo) - według klasyfikacji semantyczno-słowotwórczej profesora W. Taszyckiego - należy do kategorii nazw kulturowych, które oznaczają dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej i duchowej.

- Nazwa wsi pochodzi od wyrazu "jaz" w znaczeniu "przegroda w poprzek rzeki dla spiętrzenia wody, dla wstrzymania i łowienia ryb; przyrząd z wikliny albo trzciny do łowienia ryb" - dodaje prof. Kondratiuk. - Wahania fonetyczne wymowy nazwy wsi: Jaziewo / Jeziewo wskazują na cechę polskiej gwary mazowieckiej, gdzie zamiast nagłosowego ja- jest wymawiane je- , np. gwarowe japko jako jepko, a jagody - jegody itp.

SIUDAKIEWICZ

Nasz Czytelnik Robert Siudakiewicz z Piątnicy poprosił profesora Kondratiuka o wyjaśnienie zarówno etymologii jego nazwiska, jak i nazwy miejscowości.

- Nazwisko Siudakiewicz utworzono od podstawy siud- występującej np. w wyrazach siudać, czyli "pędzić, usuwać", siudy jako "nosidła do wody" - tłumaczy językoznawca. - Tak powstały nazwy osobowe: Siuda, Siudak i Siudakiewicz. Ta ostatnia - przez dodanie przyrostka patronimicznego -ewicz. Nazwisko Siudakiewicz jest przykładem wielostopniowej sufiksacji. Do podstawy zakończonej przyrostkiem -ak: Siud-ak, dołączono następny -ewicz, który oznacza potomka, syna Siudaka.

Jak dodaje prof. Kondratiuk, nosicieli nazwiska Siudakiewicz jest w Polsce około 90 - najwięcej w byłym woj. łomżyńskim (35 osób), woj. warszawskim (13 osób) i woj. wrocławskim (11 osób).

Piątnica

- Bardzo jestem ciekaw pochodzenia nazwy mojej miejscowści Piątnica - mówi nasz Czytelnik, Robert Siudakiewicz z Piątnicy w powiecie łomżyńskim. - Znam dwie legendy wyjaśniające etymologię tej nazwy. Pierwsza mówi, że między Łomżą, a moją miejscowością było aż pięć mostów i stąd wzięła się nazwa Piątnica. Innna opowieść głosi, że nazwa Piatnica wzięła się od pątników, którzy dawno temu tędy wędrowali. Ciekaw jestem, jakie będzie wyjaśnienie pana profesora.

- Piątnica to tzw. nazwa polna, pochodząca od ilości zagonów - wyjaśnia językoznawca. - Najstarsza informacja źródłowa o wsi Piątnica brzmi: "...iacentes inter hereditates Pyanthnicza, Kalinowo, Olschino, Leszorko et Drostowo ac Trusky, in Visnensi districtu sitos 1426, Pyanthnicza 1427 de Pyenthnycza 1428, Pyathnycza 1497, Piathnycza 1530, Piątnicza 1578".

Skowysz

O wyjaśnienie pochodzenia swojego nazwiska i nazwy wsi zwrócił się do nas też Ryszard Skowysz z wsi Rakowicze w gm. Lipsk.
- Skowysz to nazwisko bardzo rzadko występujące w naszym kraju - twierdzi prof. Kondratiuk. - Noszą je zaledwie 103 osoby, a aż 67 z nich mieszka na terenie byłego województwa suwalskiego, między innymi we wsi Rakowicze (8 rodzin), w mieście Lipsk (2 rodziny), w Augustowie (1 rodzina), wsi Stock (2 rodziny) i w Sokółce (1 rodzina).

Jak dodaje językownawca, są dwie formy gwarowe nazwiska Skowysz: Skawysz (z akcentem na sylabie końcowej) i Skowysz (z akcentem na drugiej sylabie od końca, jak w języku polskim).

- Nazwisko to można łączyć z białoruskimi wyrazami pospolitymi: skawytać (o psie w znaczeniu "piszczeć żałośnie, skowyczeć, popiskiwać') oraz przenośnie "prosić, błagać o coś żałośnie, natrętnie; molestować, żebrać, jęczeć") - dodaje językoznawca. - W języku polskim mówimy "skomleć, skomlić, skamlać". W języku białoruskim jest potoczne słowo skawytun - "człowiek, który skowycze, natrętnie czepia się do kogoś, skarży się, dokucza komuś, niepokoi itp." Jest też wyraz skawysz, który potocznie oznacza "silny, przenikliwy wiatr z wyciem i zawiejami".
Na Białorusi występują obie formy nazwiska: Skawysz i Skowysz.

Rakowicze

A skąd wzieła się nazwa wsi Rakowicze w gm. Lipsk, w której mieszka Ryszard Skowysz?
- Gwarowa nazwa tej wsi brzmi Rakawiczy - wyjaśnia językoznawca. - Pierwsza wzmianka o miejscu Rakowicze dotyczy ostępu leśnego i pochodzi z 1559 r. Jako sioło Rakowiczy potwierdzona jest w dokumencie z 1561 r., ma 32 włóki w tym 8 włók stelmaskich, 6 włók bartnickich oraz 18 osiadłych i znajduje się we włości perstuńskiej, wójtowstwie Lipskim. Następna informacja o wsi Rakowicze w kluczu perstuńskim pochodzi z roku 1679, kolejna z 1708. W roku 1784 Rakowicze są w posiadaniu Kamedułów w parafii Lipsk. Kolejna informacja o wsi Rakowicze w gminie Hołynka, parafii obrządku wschodniego Rygałówka, pochodzi ze "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich".

Jak dodaje prof. Kondratiuk, Rakowicze to nazwa patronimiczna pochodząca od nazwy osobowej Rak. Inna wieś Rakowicze znajduje się w gminie Czyże w powiecie hajnowskim. Nazwy patronimiczne oznaczały pierwotnie potomków lub poddanych człowieka, którego imię, przezwisko czy nazwa zawodu lub godności tkwi w nazwie miejscowej.