Skąd Wiluk i Wiktoruk, a skąd Wysokie Mazowieckie?

Nasz Czytelnik Mikołaj Wiluk z wsi Wiluki w gm. Dubicze Cerkiewne zadzwonił do nas z prośbą o wyjaśnienie zarówno etymologii jego nazwiska, jak i nazwy miejscowości. - Moje nazwisko i nazwa wsi są bardzo podobne i chciałbym zapytać pana profesora, czy mają one coś wspólnego z wilkami?

WILUK

- Nazwisko Wiluk utworzone zostało od imienia Wił - wyjaśnia prof. Michał Kondratiuk. - Jest to imię pochodzenia greckiego i pochodzi od asyryjskiego Bel, czyli "Bóg słońca i światła w Babilonie". W języku greckim mogło być również używane w znaczeniu "próg, mieszkanie". Dzisiaj imię Wił występuje w językach: białoruskim, rosyjskim i ukraińskim języku literackim, brak go natomiast w polskim języku literackim.

Jak dodaje językoznawca, nazwisko Wiluk występuje w Polsce bardzo rzadko - nosi je zaledwie 148 osób. Największe skupisko osób z nazwiskiem Wiluk mamy w powiecie hajnowskim (84 mieszkańców), w Białymstoku (25 osób) i pow. białostockim (5 osób).
- W gwarach Białostocczyzny urzędowy zapis nazwiska Wiluk nie oddaje wymowy gwarowej: Wiluk, Wyluk z akcentem na końcowej sylabie i twardą spółgłoską wargową [w] - uzupełnia prof. Kondartiuk.

WILUKI

- Nazwa wsi Wiluki poświadczona jest w dokumentach w latach 1878-1886 - kontynuuje językoznawca. - Jak podaje "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego...": Wiluki, wieś w gm. białowiesko-aleksandrowskiej, przełom XIX i XX w.

Wieś Wiluki miała w 1921 roku 9 domów i 49 mieszkańców. Wiadomno też, że w latach 60-tych XX wieku najwięcej mieszkańców Wiluk nosiło nazwiska Sajewicz i Wiluk. We wsi pojawiały się też pojedyncze nazwiska: Dunda, Kiendyś, Mackiewicz i Woronciuk.

- Nazwa wsi pochodzi od nazwiska Wiluk i należy do kategorii nazw rodzinnych - dodaje prof. Kondratiuk. -W gwarowej formie nazwy wsi akcent pada na sylabę końcową.

WYSOKIE MAZOWIECKIE

Nasza Czytelniczka Magdalena Szymoniak z okolic Wysokiego Mazowieckiego zwróciła się do prof. Kondratiuka z prośbą o wyjaśnienie pochodzenia swojego nazwiska i nazwy Wysokie Mazowieckie. O nazwisku Szymoniak pisaliśmy na łamach "Współczesnej" tydzień temu, zaś dziś prof. Kondratiuk pochyla się nad Wysokiem Mazowieckiem:

- Gwarowa nazwa miasta Wysokie Mazowieckie brzmi Mazowieck - rozpoczna językoznawca. - W XIII wieku nad górnym i środkowym biegiem rzeki Brok (prawy dopływ Bugu) wyróżniał się gród kasztelański Święcko (Swantsko 1239 r.), do niego należała osada Wysokie (położona na wzniesieniu). Król Kazimierz Jagiellończyk w 1469 r. założył Wolę Wysokie w ziemi drohickiej, a w 1492 r. rozpoczął się proces osadzania miasta Wysokie na czynszu i innych powinnościach. Dwa lata później wielki książę Aleksander określił granice Wysokiego, wójtostwem obdarował Jana Hańczę z Wierzchucy, a w 1496 r. erygował kościół parafialny pod wezwaniem św. Aleksandra, św. Jana Chrzciciela i Wszystkich Świętych. W 1499 r. Wysokie uzyskało przywilej na targi i jarmarki, a 4 stycznia 1506 r. król Aleksander nadał prawo magdeburskie. Zygmunt August w 1533 r. uposażył cerkiew prawosławną, modlili się w niej osadnicy ze wschodu i mieszkańcy trzech pobliskich wsi, które najwcześniej spolonizowały się. W 1580 roku jest już miasteczko (Wisokie). Wysokie miało wówczas 143 domy i około 860 mieszkańców. Miasto Wysokie przechodziło kolejno do nowych właścicieli: wojewoda wileński Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, Stanisław Antoni Szczuka, generał Jan Kątski, który osadził Żydów, Potoccy od 70-tych lat XVIII w. i inni.. W XIX wieku używa się określenia Wysokie Mazowieckie, choć miasto leży już na terenie Podlasia. W roku 1866 wprowadzono nawet sztuczną nazwę Mazowieck, która jednak się nie utrzymała. Utrwaliła się nazwa Wysokie Mazowieckie, bo miasto leżało przy granicy Mazowsza (ziemia nurska), a na dawnym Podlasiu było już jedno Wysokie ( zwane w pewnym okresie: Wysokie Litewskie), położone blisko Brześcia (Litewskiego) na Białorusi.

Jak dodaje językoznawca, nazwa Wysokie pochodzi od wyrazu wysoki - w klasyfikacji semantycznej zaliczamy ją do grupy nazw topograficznych. Człon drugi - Mazowieckie - jest nazwą dzierżawczą, wskazującą na związek z regionem Mazowsze. Dawny gród Święcko pochodzi od wyrazu święty, który pierwotnie oznaczał "mocny".

WIKTORUK

Nasza Czytelniczka Alicja Wiktoruk przysłała do nas maila z zapytaniem o pochodzenie jej nazwiska.

- Nazwisko Wiktoruk zostało utworzone od imienia Wiktor za pomocą patronimicznego przyrostka -uk o znaczeniu syn, potomek - wyjaśnia językoznawca. - Imię Wiktor jest pochodzenia łacińskiego, jego pierwotne znaczenie łączy się z łacińskim wyrazem pospolitym victor w znaczeniu "zwycięzca" (od vincere "zwyciężać'). W średniowiecznych źródłach polskich imię Wiktor poświadczone jest już od XIII wieku (1212 r.). Imię to w XVI w. stało się popularne zapewne pod wpływem włoskim, a dziś jest znane, lecz niezby często nadawane. Nadal jednak jest bardzo popularne na Białorosi, w Rosji i na Ukrainie (w formie Wiktar).
Nazwisko Wiktoruk nosi w Polsce 211 osób. Główne skupiska osób noszących to nazwisko są we wschodniej części naszego kraju, głównie w pow. bielskim, pow. siemiatyckim, pow. hajnowskim i w mieście Białystok.

DEMIANIUK

Nasz Czytelnik Paweł Owsiejczuk przysłał do nas maila z zapytaniem o pochodzenie nazwisk Demianiuk i Jakimiuk.

- Nazwisko Demianiuk nosi w naszym kraju 1460 osób - wylicza prof. Kondratiuk. - A najbardziej popularne jest ono na wschodzie kraju. Główne skupiska osób noszących nazwisko Demianiuk to powiaty: radzyński, bialski, łosicki, bielski, hajnowski i miasto Białystok.

Jak wyjaśnia językoznawca, podstawą nazwiska patronimicznego z przyrostkiem -uk są formy imion wschodniosłowiańskich, rosyjskiego i cerkiewnego: Damian, Dam'jan, D'emjan, białoruskiego Dziemjan, Dziamian, ukraińskiego Demjan. W języku polskim odpowiednikiem form wschodniosłowiańskich jest postać Damian, przyjęta do polszczyzny z łacińskiego Damianus, a to pochodzi z języka greckiego Damianos (prawdopodobnie od greckiej bogini Damios). Podobno imię to oznaczało pierwotnie "pogromca, poskramiacz" albo też "oswajać, odłaskawiać". W źródłach średniowiecznych polskich imię poświadczone jest od XIII wieku: Damijan (1224) i Demijan ( 1405), później należało do rzadkich.

JAKIMIUK

- Nazwisko Jakimiuk jest nazwiskiem patronimicznym z przyrostkiem -uk, o znaczniu "potomek, syn" - kontynuuje prof. Kondratiuk. - Utworzone zostało od imienia potocznego wschodniosłowiańskiego Jakim, a to z języka hebrajskiego: Jehojaqim, czyli "stworzony przez Jahwe ( Bóg), wzmocni, pokrzepi, pocieszy, podniesie". Według tradycji chrześcijańskiej, św. Joachim był mężem św. Anny i ojcem Najświętszej Marii Panny. Średniowieczne źródła polskie poświadczają to imię od XIV wieku w różnych postaciach: Jachym, Jochym, Joachym, Ofim, Ochym, Achym, łacińskie Joachim, cerkiewne Ioakim, Iakim, rosyjskie potoczne: Jekim, Jakim, białoruskie: Akim, Jakim, ukraińskie: Akim, Jakim.

BUTWIŁOWSKI

Czytelnik "GW" Michał Butwiłowski z wsi Kramówka Duża prosi zaś o analizę swojego nazwiska. "W Polsce jest jedynie około 40 osób o tym nazwisku - to jest malutka garstka ludzi. Podejrzewam, że stosunkowo niedawno powstało moje nazwisko" - pisze do nas w mailu pan Michał.

- Na terenie Białostocczyzny nazwisko to występuje w gminach Goniądz i Mońki oraz w gminach Milejczyce, Sokółka, Zabłudów - wylicza językoznawca. - Podstawą derywacyjną nazwiska jest zeslawizowana nazwa osobowa Butwił, pochodząca od starolitewskiego imienia dwuczłonowego But-vilas oraz słowiański przyrostek -owski, wskazujący na pochodzenie od kogoś, np. Jan - Janowski, Szczerbin - Szczerbiński itp. Od nazwiska Butwiłowski pochodzi też nazwa lasu Butwiłouszczyna we wsi Chrabostówka w gm. Narew w powiecie hajnowskim.

WIŚNIEWSKI

Natalia Wiśniewska zaś przysłała do nas maila z zapytaniem o etymologię swojego nazwiska.

- Nazwisko to pochodzi od nazw miejscowości Wiśniewo, Wiśniowa, Wiszniowa, dość licznych w Polsce - tłumaczy językoznawca. - Najwcześniejsze poświadczenia tego nazwiska w źrodłach odnoszą się do XV wieku. Nazwiska odmiejscowe określają ich mieszkańców lub właścicieli wsi.

ŻYLIŃSKI

Nasz Czytelnik Wiesław Żyliński przysłał do nas maila: "Bardzo proszę o wyjaśnienie etymologii mojego nazwiska Żyliński. Mam 58 lat i zamieszkuję na terenie Suwalszczyzny. Będę wdzięczny za pomoc w ustaleniu pochodzenia, bo często dzieci mnie pytają o to, a z relacji rodowych nie udało się tego ustalić (m.in. w księgach kościelnych gminy Jeleniewo).

- Nazwisko Żyliński utworzone zostało od nazw miejscowości Żyliny w powiatach suwalskim i augustowskim - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Nazwiska odmiejscowe są przymiotnikowymi określeniami nazw mieszkańców danej miejscowości, wsi, miasta, osady itp.

FOLWARKI WIELKIE

Nasz Czytelnik Mateusz Harasimczuk z wsi Folwarki Wielkie w gm. Zabłudów prosi o wyjaśnienie etymologii nazwy jego miejscowości.

- Gwarowa nazwa wsi Folwarki Wielkie brzmi Wielki Podwarki - wyjaśnia prof, Kondratiuk. - Najwcześniesze poświadczenie istnienia tej miejscowości i jej nazwy zawiera rękopis zatytułowany "Inwentarz majętności zabłudowskiej i sobolewskiej" z roku 1674, w którym zapisano, że osada Folwarki Mieskie" ma 100 włók i należy do włości zabłudowskiej. W roku 1784 Folwarki Wielkie to posiadłość księcia Hieronima Radziwiłła, podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w parafii Zabłudów. Inne źródło drukowane, wydany po rosyjsku w Wilnie 1867-1904 - "Archieograficzeskij Sbornik dokumientow..." tom XI podaje, że dierewnia Folwark Miejskij (1821 r.) należy do Hrabstwa Zabłudowskiego. Kolejne źródło wydane po rosyjsku to "Spisok ziemlewładienij w Grodnienskoj gubiernii", sporządzony przez P. Dikowa, (zawierający dane zebrane w latach 1878-1886), wydany w Grodnie 1890 r. informuje: "Wielikije - Folwarki, wieś i osada włości Zabłudów". Nazwę Folwarki Wielkie, wieś w gm. Zabłudow, podaje "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajow słowiańskich". Według "Skorowidza miejscowości RP" z 1921 roku, we wsi Folwarki Wielkie było 79 domów i 387 mieszkańców.

Teraz językoznawca pochyla się nad etymologią nazwy miejscowości.

- Człon pierwszy (utożsamiający) nazwy Folwarki Wielkie, czyli Folwarki zaliczamy do kategorii nazw kulturowych czy kulturalnych, które oznaczają dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej i duchowej - wyjaśnia profesor. - Nazwa wzięła swój początek od wyrazu pospolitego folwark, dawniej "gospodarstwo rolne, zwykle wydzielona część większego majątku ziemskiego; zabudowania tego gospodarstwa". Człon drugi (wyróżniajacy), czyli wyraz Wielkie jest nazwą topograficzną, wyrażającą właściwości topo- lub geograficzne osady. Oficjalna nazwa członu Folwarki w miejscowych gwarach brzmi Podwarki albo Puodwarki.

FOLWARKI MAŁE I TYLWICKIE

Jako że nieopodal Folwarków Wielkich w gm. Zabłudów znajdują się również Folwarki Małe i Folwarki Tylwicikie, prof. Kondratiuk zajął się również tymi nazwami.

- Folwarki Małe, czyli gwarowo Podwarki Małe to wieś, która w źródłach historycznych poświadczona jest jako Folwarki Małe w posiadłości ks. H. Radziwiłła, parafia Zabłudów dopiero od 1784 r. - wyjaśnia. - Człon Folwarki, należy do grupy nazw kulturowych - od wyrazu folwark, a człon wyróżniający - Małe - mieści się w grupie nazw topograficznych.

Natomiast jeżeli chodzi o Folwarki Tylwickie (gwarowo Podwarki Tylwicki), to - jak wyjaśnia prof. Kondratiuk - najstarsze zapisy źródłowe dotyczący tej miejscowości brzmią: "polne morgi Tylwickie 1668 r.", wieś Tylwicka Folwarki we włości Zabłudów - 1674 r.; Tylowica albo Tylwica - "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego... t. XII"; Tylwica, dobra następców generała Karła Wojde, włości Zabłudów - lata 1878-1886. Folwarki Tylwickie w gm. Zabłudów w roku 1921 miały 59 domów i 324 mieszkańców.

- Jak już wspomniałem, człon Folwarki należy do kategorii nazw kulturowych i pochodzi od wyrazu folwark, a człon Tylwickie jest nazwą dzierżawczą i wskazuje na to, że folwark należał do dworu, majątku ziemskiego Tylwica (dziś to wieś Tylwica w gminie Michałowo) - dodaje językoznawca.

Prof. Michał Kondratiuk

Prof. Michał Kondratiuk jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.
Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.
Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.