Prof. Michał Kondratiuk: Magnuszewski znaczy wielki, a Przerośl to większe zarośla

Nasz Czytelnik Stanisław Jurkiewicz z Poćkun koło Sejn prosi - za naszym pośrednicwem - językoznawcę o wyjaśnienie nazwiska swojego teścia - nieżyjącego już Stanisława Radzewicza.

- Ojciec mojej żony urodził się w 1925 r. i najpierw mieszkał w Zaleskich, a potem w Pośkunach, gdzie zmarł w 1996 roku - opowiada Stanisław Jurkiewicz. - Chciałbym wiedzieć, skąd wzięło się jego nazwisko, które było też panieńskim nazwiskiem mojej żony.

RADZEWICZ, RADZIEWICZ

- Nazwisko to na terenie Polski występuje w dwóch wariantach fonetycznych: z miękką głoską [dz'] w pozycji przed samogłoską przednią [e] - Radziewicz lub głoską stwardniałą [dz] - Radzewicz - rozpoczyna analizę prof. Michał Kondratiuk. - Obie formy mają podobną liczbę nosicieli: nazwisko Radzewicz nosi 990 osób, a Radziewicz - 912 osób. Wymowa twarda dominuje na północy województwa podlaskiego, np. na terenie byłego woj. suwalskiego (627 osób zapisanych Radzewicz i 117 osób zapisanych Radziewicz), natomiast na terenie byłego woj. białostockiego jest odwrotnie - mamy 44 Radzewiczów i aż 120 Radziewiczów. Na twardą wymowę nazwisk w części północnej woj. podlaskiego mają zapewne wpływ "dzukujące" gwary litewskie w okolicach Sejn i Puńska.

Jak wyjaśnia językoznawca, nazwisko to utworzone zostało od podstaw poświadczonych w źródłach polskich: Rad (1430 r.), Radz (1435 r.), Radza (1470 r.), te zaś od imion złożonych typu Radosław, Radomir, w pochodnych też od rady, radić, radować się. Przyrostkiem nazwotwórczym jest -ewicz w funkcji patronimicznej (w znaczeniu syn, potomek). Nazwisko to można też łączyć z imieniem greckim Rhodion i cerkiewnym Rodion (o znaczeniu pochodzący z wyspy Rodos - miejsca kultu Heliosa, który jest boskim uosobieniem Słońca, ciepła i światła słonecznego). Imię Radion, Radiwon, Radziwon było popularne w XVI wieku na Podlasiu.

Omawiane nazwisko znane jest również na Białorusi w formie Radziewicz, zaś na Litwie jako Radziewiczius.
Magnuszewski

Kolejny nasz Czytelnik Stanisław Magnuszewski z wsi Bajki Stare w gminie Trzcianne prosi zarówno o wyjaśnienie nazwy jego miejscowości, jak i nazwisk Magnuszewski oraz Ciborowski. Rozpoczynamy od etymologii tego pierwszego nazwiska.

- Nazwisko pochodzi od nazwy miejscowej Magnusze (jest to wieś w gminie Mońki - przyp. red.) , lub od innych miejscowości w Polsce: Magnuszewice (dawne woj. kaliskie), Magnuszew (dawne woj. ostrołęckie) - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - Utworzone zostało za pomocą przyrostka -ewski, zapewne od wsi Magnusze w gminie Mońki. Nazwisko Magnuszewski poświadczone jest w źródłach z 1393 roku.

Jak dodaje językoznawca, nazwa rodowa Magnusze pochodzi od nazwy osobowej Magnus, Magnusz, a ta z kolei od łacińskiego wyrazu magnus w znaczeniu "wielki.

W Polsce nazwisko Magnuszewski najczęściej pojawia się w stolicy woj. podlaskiego - nosi je prawie stu mieszkańców Białegostoku. Częste jest również w Mońkach (67 mieszkańców), występuje również w Michałowie (24 mieszkańców) i Knyszynie (19 mieszkańców). Można je też spotkać w Suwałkach i Łomży (mniej niż 10 mieszkańców) - na podst. nazwiska-polskie.pl

CIBOROWSKI

- Nazwisko to pochodzi od nazw licznych wsi, dawniej szlacheckich, w woj. podlaskim: Cibory-Chrzczony, Cibory-G(a)ołeckie, Cibory-Kołaczki, Cibory-Krupy, Cibopopry-Marki, Cibory-Witki (gm. Zawady), Borowskie-Cibory (gm. Turośń Kościelna) - wylicza prof. Kondratiuk. - Nazwisko Ciborowski utworzone zostało za pomocą przyrostka -owski. Określa ono osobę pochodzącą z wsi Cibory, z członem głównym - utożsamiającym lub od wsi Borowskie-Cibory, gdzie człon Cibory, występuje w funkcji członu wyróżniającego. Sama nazwa wsi Cibory pochodzi od imienia polskiego złożonego Czścibor, którego człon pierwszy podlegał wahaniom fonetycznym: Czcibor, Cibor, Ścibor. Nazwisko Cibor jest poświadczone w źródłach polskich z 1362 roku.

Nazwisko Ciborowski nosi aż 124 mieszkańców Białegostoku, 83 mieszkańców Łomży, 63 - Moniek, 53 - Grajewa, 31 - Ełku, 30 - Suwałk. Dosyć często można je też spotkać m.in. w Rutkach-Kossakach (21 mieszkańców), Augustowie, Wysokiem Mazowieckiem i Zambrowie (po 18 mieszkańców), a także w Olecku, Sokołach, Piszu, Choroszczy, Kleosinie, Łapach, Sejnach i Giżycku - na podst. nazwiska-polskie.pl

PRZEROŚL

Z prośbą o wyjaśnienie nazwiska i nazwy miejscowości do "Gazety Współczesnej" dodzwonił się również nasz Czytelnik Jan Waraksa z Przerośli na Suwalszczyźnie. Nazwisko pana Jana prof. Kondratiuk wyjaśnił już na łamach "GW" z dnia 3 kwietnia br., a dzisiaj zajmuje się nazwą miejscowości:

- Pierwotnie to miasto leżące nad jeziorem Przerośl miało formę żeńską nazwy: Przerośla - twierdzi prof. Kondratiuk. - Były to ziemie opustoszałe po Jaćwieży i dopiero od XV wieku zasiedlone. Książę pruski Albrecht kolonizował ten pas graniczny przed 1539 rokiem. Miejscowość Przerośl, a także nazwa rzeki i jeziora wymieniana jest w źródłach historycznych: Przerosle 1509 r., 1562 r., 1571 r. Miasto zostało założone na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta. Pod 1568 rokiem czytamy w tekście: "Zygmunt August rozkazał miasteczko na granicy pruskiej Przerośla nazwane ku pożytkowi naszemu na rolach leśnictwa przełomskiego osadzić". W 1576 r. wieś uzyskała prawa magdeburskie od Stefana Batorego. Nazwa osady, jeziora i rzeki: Przerośla, Przerośl pochodzi od wyrazów: róść, rosnąć, zarośla, a kiedyś były też "przerośla". Czasownik przerosnąć oznacza "zbyt wysoko wyrosnąć", czyli wyraz przerośla znaczy "większe zarośla". Można też tłumaczyć przerośl jako teren nadwodny.

OŻARY WIELKIE

Jacek Dzieniszewski z gminy Rutki zaś zwrócił się do językoznawcy z prośbą o wyjaśnienie zarówno nazwiska, jak nazwy wsi Ożary Wielkie. O etymologii nazwiska Dzieniszewski pisaliśmy w wydaniu "GW" z dnia 8 maja. Dziś - o nazwie wsi Ożary Wielkie.

- Nazwa osady Ożary w źródłach historycznych poświadczona jest w roku 1430 - dedit Oszar de Olschanka; 1432 - wbely circa granicies Oszarowy; 1499 - Nicolaus Ozar de Olschanki; 1501 - Nobilis Nicolaus Ozar de Olschanka; 1578 Parochia Rudkowska - Ozari Utraque; 1640 - Nobilis Andreas olim Gaspari Ożarowski de Ożary Zambrzyca Districtus Zambroviensis; 1798-1812 Mapa woj. mazowieckiego - Ożary - wylicza językoznawca. - W dokumentach historycznych i współczesnych wykazach są jeszcze wsie: Ożarki - Olszanka.

Jak dodaje prof. Kondratiuk, nazwa wsi Ożary pochodzi od nazwy osobowej Ożar, poświadczonej w Polsce w 1136 roku. Dziś mamy kilka fonetycznych lub słowotwórczych wariantów nazwiska Ożar, np. Ozar, Ozarek, Ozarko, Ozarkowski, Ozarowicz, Ożarek, Ożarko, Ożarkowski, Ożarowicz itp. Nazwisko Ożar pochodzi od o + żar "ogień, płomień", żarzyć się "palić się", staropolskie ożarek "ogarek".

- Nazwę wsi Ożary zaliczamy do rodowych (rodzinnych), ich podstawą są szeroko pojęte nazwy osobowe użyte w formie mianownika liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego - tłumaczy językoznawca. - Nazwy rodowe nie posiadają żadnego wykładnika sufiksalnego. Człon drugi nazwy Ożary Wielkie, czyli - Wielkie, występuje w przeciwieństwie do Ożary (Małe), tj. Ożarki i Ożary - Olszanka, czyli wyróżnia nazwy o takim samym członie podstawowym, którego można określić jako człon "utożsamiający". Człon: Wielkie w nazwach zaliczamy do kategorii nazw topograficznych.

Prof. Michał Kondratiuk

jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.
Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.
Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.