Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Jemielity pochodzi od jemioły, a Gorczak od gorzkiego

Dorota Naumczyk, prof. Michał Kondratiuk
Prof. Michał Kondratiuk
Prof. Michał Kondratiuk Archiwum
Kilkuset Czytelników "GW" zgłosiło się za naszym pośrednictwem do prof. Michała Kondratiuka z prośbą o rozszyfrowanie ich nazwisk i nazw miejscowości. Na razie więc wstrzymujemy przyjmowanie kolejnych zgłoszeń, by językoznawca mógł zająć się tymi, które otrzymał.

Nasza Czytelniczka Marzena Bykowska prosi - za naszym pośrednictwem - językoznawcę prof. Michała Kondratiuka o omówienie etymologii nazwisk ze swojej rodziny, m.in.: Dąbkowski i Jemielity. O pochodzeniu nazwiska Dąbkowski prof. Kondratiuk pisał już tydzień temu, w Magazynie "GW" z dnia 10 lipca, zaś dzisiaj pochyla się nad nazwiskiej Jemielity:

Jemielity

- Nazwisko Jemielity powstało od wyrazu pospolitego (apelatywu) jemioła, czyli krzewu rosnącego na drzewach - rozpoczyna językoznawca. - W tej samej postaci nazwisko Jemioła potwierdzają zapisy źródłowe z 1400 roku, zaś formy nazwisk: Jemielit i Jemielity są znane z roku 1646 i mają formę taką, jak w nazwisku Jemielisty, to jest przymiotnikową.

Nazwisko Jemielity najczęściej występuje w Łomży (nosi je aż 92 mieszkańców tego miasta). Można je także spotkać w Białymstoku (21 mieszkańców) i Zambrowie (13) - na podst. www.nazwiska-polskie.pl

Kochańska

Katarzyna Kochańska z wsi Zofiówka w gm. Knyszyn zaś dopytuje o pochodzenie swojego nazwiska. - Nazwisko Kochański poświadczone w 1451 r., może pochodzić od nazwy miejscowości Kochanie, dziś Kochoń (dawne woj. włocławskie, gm. Dobrzyń nad Wisłą) lub od wyrazów: kochać, kochanek, kochany - tłumaczy prof. Kondratiuk. - Nazwiska: Kochan (1136 r.), Kochany (1691), Kochanek (1481 r.) są poświadczone w źródłach od bardzo dawna.

W naszym regionie nazwiska Kochański i Kochańska najczęściej występują w Białymstoku (89 mieszkańców), Siemiatyczach (56), Suwałkach (55) oraz właśnie w Zofiówce (31 osób), Mońkach (21), Fastach (19) - na podst. www.nazwiska-polskie.pl.

Kopa

Nasza kolejna Czytelniczka dopytuje o pochodzenie nazwiska Kopa. - Nazwisko Kopa pochodzi od apelatywów kopać oraz kopa w znaczeniu "sterta, kupa" - tłumaczy językoznawca. - Poświadczone jest w źródłach historycznych już w 1424 roku.

W naszym regionie nazwisko Kopa należy do rzadkich. Można je spotkać w Białymstoku (14 mieszkańców) i Bielsku Podlaskim (12), a także w Kleosinie i Horodnianach (po 5) - na podst. www.nazwiska-polskie.pl.

Gorczak

Krzysztof Gorczak zaś prosi językoznawcę o analizę etymologii jego nazwiska.

- Nazwisko Gorczak powstało w wyniku adaptacji nazwisk białoruskich i ukraińskich do polskiego systemu głosowego i zasad polskiej pisowni - wyjaśnia językoznawca. - Jednym ze sposobów przejmowania przez język polski nazwisk wschodniosłowiańskich była zmiana [h] na [g]. Białoruska i ukraińska spółgloska dźwięczna szczelinowa [h] oddawana jest przez polską i rosyjską spółgłoskę dźwięczną zwartą [g] zarówno w nagłosie, jak i wewnątrz wyrazu.

Jak dodaje prof. Kondratiuk, popularne we wschodnim pasie Białostocczyzny nazwiska Horczak (gwarowo: Harczak, Horczak, Hurczak, Chorczak) mają związek z wyrazem horki w znaczeniu "gorzki" (w jęz. rosyjskim - gorkij). W miejscowych gwarach białoruskich wyraz pospolity harczak, horczak może oznaczać: 1) rodzaj grzyba, 2) gorzką roślinę trawiastą. - Podobno przezwisko Gorczak nadawali sąsiedzi złośliwemu, zjadliwemu człowiekowi, od rośliny zwanej dziką gorczycą - dodaje językoznawca.

W języku rosyjskim są nazwiska Gorczak, Gorczakow, w białoruskim - Harczak, w języku ukraińskim jest Hirczak (od apelatywu hirczak - gatunek ryb; rodzaj roślin).

W naszym regionie nazwisko Gorczak można spotkać w Białymstoku (25 osób).

Łazy Małe/ Łazy Duże

Napisała do nas również Eliza Maciejewska. W jej mailu czytamy: "Witam, zwracam się w imieniu mamy. Mama chciałaby się dowiedzieć, jakie jest pochodzenie (...) nazwy miejscowości Łazy Małe. Moja rodzina pochodzi z miejscowości Łazy Małe, gm. Tykocin. Pozdrawiam."

- Wyjaśnienia rozpocznę od okolicznej wsi Łazy Duże w gm. Tykocin - mówi prof. Kondratiuk. - Pierwsza potwierdzona informacja o tej wsi pochodzi z popisu wojsk ziemskich Wielkiego Księstwa Litewskieg w 1567 r., kiedy to z wsi Łazy książę Tomasz Łazowski wysłał swojego sługę. Następna informacja pochodzi z roku 1576, kiedy to zapisano: "Jazy - z tej wsi wszyscy konia jednego stawią". W źródle z 1772 r. podano, iż wieś Łazy znajduje się "w Tykotinskom grafstwie". W latach 1878-1886 wieś Łazy należy do włości Krypno; na przełomie XIX i XX wieku Łazy to wieś i dobra w gm. Krypno - wieś ma 97 dziesięcin, a dobra własność Kuczewskich, dawniej Łazowskich mają 253 dziesięcin.

Jak dodaje prof. Kondratiuk, nazwa wsi Łazy należy do nazw kulturowych, które oznaczają dzieła rąk ludzkich. Pochodzi od wyrazu staropolskiego "łaz ' w znaczeniu grunt uprawny na miejscu wyrobionym w lesie, czyli wyciętym i wypalonym.

- Natomiast jeżeli chodzi o miejscowość Łazy Małe, to brak jest dokładnych danych kiedy powstała ta osada i jej nazwa - wyjaśnia językoznawca. - W Skorowidzu nazw miejscowości woj. białostockiego z 1962 roku jest tylko kolonia Łazy w gromadzie Trzcianne powiatu monieckiego. Człony wyróżniające: Duże i Małe przy nazwach Łazy należą do kategorii nazw topograficznych.

Zawyki

Kolejny naszy Czytelnik Paweł Owsiejczuk dopytuje o pochodzenie nazw wsi Zawyki i Zawyki Ferma w gm. Suraż.

- Pierwotna nazwa wsi Zawyki w źródłach historycznych brzmi sioło Zawoyki, wójtostwo zawojkowskie, starostwo Saraż - tłumaczy prof. Kondratiuk. - W źródłach historycznych czytamy, że wieś Zawyki i Rimkim mają razem 22 włóki i dwa zaścianki, na których siedzi 48 osadników (1558 r.); sioło Zawoiki, wójtostwo to same, starostwo Suraż (1662 r.); Zawyjki, wieś i folwark, parafia Suraż (1676 r.); Zawyki, wieś i dwór, parafia Suraż (lata 1775-1789); Zawyki, wieś (lata 1878 i 1886); Zawyki, w dokumentach Zawoiki, według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego... z przełomu XIX i XX w., tom XIV, s. 502. W roku 1921 wieś Zawyki miała 80 domów i 427 mieszkańców, była siedzibą gm. Zawyki, pow. bielskiego.

Wieś leży na prawym brzegu rzeki Narwi, przy jej zakręcie, odnodze zbliżającej się do wsi. I właśnie - jak tłumaczy językoznawca - nazwa wsi pochodzi od słowa zawoja w znaczeniu "zakręt rzeki, kręta rzeka" i należy do grupy nazw topograficznych.

- Natmiast jeżeli chodzi o wieś Zawyki Ferma, to pierwsza szeroka informacja o dworze jest następująca: w roku 1558 dwór Saraski Zawoykowski zasiewał: żyto (zebrano 286 kop), pszenicę (nażęto 41 kop), jęczmień (kop 40), owies (kop 269), groch (20 kop), grikę (kop 23), siana zgromadzono w odrynie, stogach i brogu wozów 355. Bydła w oborze było sztuk 65, owiec 45, koz 2, świni 21, gęsi 19, pawów 9 - wylicza prof. Kondratiuk. - W kolejnych zapisach mamy: Zawoiki, folwark miasta Saraża (1562 r.); Zawyiki, folwark (1676 r.); Zawyki, dwór (lata 1775-1789); Zawyki, wieś ma 16 domów i 101 mieszkańców, gm. Zawyki, pow. bielski (1921 r.).

Nazwa osady jest dwuczłonowa, a człon ferma jest określeniem dawnego charakteru obiektu, który nazywano dworem, folwarkiem, a na koniec wsią.

- Jest to nazwa kulturowa - uzupełnia prof. Kondratiuk. - Ferma, farma ze starofancuskiego "ferme", angielskiego "farm" jako gospodarstwo rolne lub hodowlane prowadzone na własnym lub dzierżawionym gruncie'.

Mochanete

Kolejny nasz Czytelnik, podpisujący się Witold, prosi o wyjaśnienoie etymologii nazwy wsi Mochnate w gm. Hajnówka.

- Wieś powstała przed 1570 rokiem w wójtostwie Daniłowiczów, do nich należały też wsie: sioło Berezowo (dziś Stare Berezowo), sioło Morze, sioło Zbucz - tłumaczy prof. Kondratiuk. - W roku 1576 napisano: "W tem siele włók 35 gruntu dobrego. Płacą z każdej włóki jako w siele Morzu, to jest po zł pol. 4 /12,1/2 ". Całe wójtostwo było w dobrach królewskich. W roku 1571 część chłopów poddanych, dla ubóstwa wielkiego wszystkich powinności nie płacili: Andrzej Wlezło, Truchon Schabara, Sczesny Romaskowic, Maciej Paczielowic[z], Piotras Doraszewicz, Chwiedzkowa wdowa, Marcin Wiedejko. Dalej idą poświadczenia wsi z różnych lat: sioło Mochnate (1616 r.); wieś robocza Mochnate (1772 r.); sioło Mochnate w 1788 roku było siedzibą Klucza Mochnackiego obejmującego wsie: Mochnate, Dubicze, Chytra, Borek, Witowo, Korytyska, Kornin Stary, Stok (dziś Istok), Jahodnik. W latach 1878 i 1886 - sieło Mochnate; na przełomie XIX i XX wieku: Mochnata, wieś. W 1921 roku wieś Mochnata miała 32 domy oraz 161 mieszkańców.

Językoznawca dodaje, że nazwa wsi Mochnate, to pierwotnie określenie terenu nizinnego, bagna pokrytego mchem, zaroślami, niskopienną roślinnością. gwarze białoruskiej występuje: "mochnaty" jako porośnięty mchem, włosami, kosmaty. Wieś leży nad bagnem. W klasyfikacji semantyczno-słowotwórczej nazwa wsi, należy do grupy nazw topograficznych, wyrażających naturalne właściwości topo- lub geograficzne osady, tj. wygląd, ukształtowanie terenu, cechy gruntu lub okolicy, faunę i florę.

Czytaj e-wydanie »

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na wspolczesna.pl Gazeta Współczesna