Językoznawca tłumaczy. Skąd wzięło się twoje nazwisko i nazwa wsi?

Nasz Czytelniczka Bożena Birkos pisze do nas w mailu: „Teść mój od wielu lat jest wiernym czytelnikiem Gazety Współczesnej i chciałby, aby za państwa pośrednictwem prof. Michał Kondratiuk rozszyfrował pochodzenie jego nazwiska i nazwy miejscowości. Nazywa się Birkos i pochodzi ze wsi Parczowce w gm. Kuźnica. Pozdrawiam i z góry dziękuję.“

BIRKOS

- Nazwisko Birkos występuje w Polsce, na Białorusi i na Litwie - twierdzi językoznawca prof. michał Kondratiuk. - Zostało utworzone od podstawy Bier (XVI w.), a ta od bier-, bir- (porównaj: zabierać, pobierać, staropolskie bierać, birać, zabirać, bierca jako „poborca podatków“, nazwy osobowe: Birek (1413 r.), Bir-ko, Birkos. Na Białorusi jest: Birka, Birkos, na Litwie - Birka, Birkus. Nazwisko to można też łączyć z niemieckim imieniem Birke, od niemieckiego apelatywu Birke „brzoza“.

W naszym regionie nazwisko Birkos spotkamy m.in. w Białymstoku (28) i Suwałkach (13) - na podst. www.nazwiska-polskie.pl.

FREJLING

W mailu od Anny Bogdanowicz czytamy: „Czy można wyjaśnić, skąd pochodzi nazwisko Frejling. Prababcia mojego męża to Anna z Frejlingów. Dziękuję i pozdrawiam.“

- Jest to nazwisko pochodzenia niemieckiego, powstałe od niemieckiej nazwy osobowej Frei, a ta od apelatywu frei w znaczeniu „wolny“ i niemieckiej nazwy osobowej Ling, a ta od imion na Ling, Linga, Lingas, Lingiewicz, Lingos - twierdzi prof. Kondratiuk.

ANTONIK

Edmund Antonik zaś prosi o wyjaśnienie pochodzenia swojego nazwiska.

- Nazwisko to jest formą zdrobniałą polskiego imienia Antoni, cerkiewnego Antonij, wschodniosłowiańskiego Anton. Imię Antoni poświadczone w Polsce od XIII w., pochodzi od łacińskiego Antonius. Pierwotnie była to nazwa znanego rodu rzymskich Antoniuszów. Początek swój wywodzi więc ze starożytnego rodu rzymskich plebejuszów, w którym najsłynniejszy był Marcus Antonius. Pierwotne znaczenie nazwy tego rodu nie jest jasne, niektórzy łączą z wyrazem antos ‘kwiat’.

W naszym regionie nazwisko Antonik spotkamy m.in. w Węgorzewie (9 osób), Bobrownikach (6 osób), Suchowoli (5 osób), Białymstoku, Suwałkach i Giżycku (po 4 osoby). Nosi je też kilku mieszkańców Dąbrowy Białostockiej, Kolna i Sokółki.

ZAMBROWSKI

Bogusław Zambrowski z wsi Ciemianka w gminie Grabowo (pow. kolneński) prosi o informacje na temat pochodzenia swojego nazwiska i nazwy wsi.

- Nazwisko to pochodzi od nazwy miasta Zambrów w powiecie zambrowskim województwa podlaskiego - wyjaśnia językoznawca. - Nazwiska odmiejscowe informują o dawnym pochodzeniu osoby z danej osady, czy obecnym miejscu zamieszkania.

W naszym regionie nazwisko Zambrowski najczęściej występuje w Bialymstoku (50 mieszkańców). Można je też spotkać m.in. w Grajewie (26) i Ełku (18).

Ciemianka

- Natomiast pierwsze informacje źródłowe o wsi Czimyanka pochodzą z 1439 roku - wyjaśnia prof. Kondratiuk. - Kolejne zapisy nazwy osady to: Czymanka (1468 r.); Ławsko et Czinianka (1577 r.) ; Ciemianka (1783 r.); Ciemianka (1827 r.); Ciemianka (1880 r. - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego...t. I, s. 686 ); Ciemianka, -ki (1980 r.).

Językoznawca dodaje, że nazwa wsi pochodzi od nazwy rzeki Ciemianka lub Tymianka, która płynie w pobliżu wsi. Nazwę rzeki Tymianka / Ciemianka można łączyć ze staroruskim i starocerkiewnosłowiańskim tina, timja, timeno, timenije, staropolskim tymiano, ukraińskim tyna, ros. tina, co oznacza „błoto, bagno, szlam, muł“ oraz czeskim temenec, tymenec w sensie „źródło“.

Na Białostocczyźnie w gm. Nurzec, pow. siemiatyckiego jest wieś Tymianka o tej samej etymologii (zob. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe... s.208).

Nazwy osad Cimianka / Ciemianka, Tymianka pochodzące od nazw rzek należą do kategorii nazw topograficznych, które wyrażają właściwości topo- lub geograficzne osady.

PRZYTULANKA

Michał Pawelski z wsi Przytulanka dopytuje o etymologię swojego nazwiska i nazwy miejscowości. Nazwisko Pawelski językoznawca omówił w „GW“ z dnia 25 września, a dzisiaj pochyla się nad nazwą miejscowości.

- Wieś Przytulanka, obecnie znajdująca się w gm. Mońki, w 1576 r. razem z wsią Rusaki spisana była w wójtowstwie i folwarku Potoczyzna, starostwa goniędzkiego, dzierżawy Jana Zamojskiego, podkanclerzego koronnego - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - Sioło Przytulanka w roku 1602 miało włók 12 z tego pustych 2, należało do folwarku Boguszewo w starostwie knyszyńskim. Tak też było później, w latach 1661-1664. W roku 1784 wieś Przytulanka należała do Pana Małachowskiego i parafii Trzcianne (Według Opisania parafii dekanatu augustowskiego z 1784 r., rękopisu przechowywanego w Centralnej Naukowej Bibliotece Akademii Nauk Ukrainy). Tak samo było 40 lat wcześniej, tj. w 1744 r., według danych Synodus diocesanna Vilnensis... M. J. Zienkowicza. Na przełomie XIX i XX wieku, w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego... (t. XV, część 2, s. 525) podano, że gmina Przytulanka z zarządem gminy we wsi Kreczkowo (dziś Krzeczkowo) obejmuje 86 miejscowości. W roku 1963, gdy w pow. monieckim prowadzono rejestrację nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych na zlecenie Urzędu Rady Ministrów PRL, wieś Przytulanka należała do gromady Dziękonie powiatu monieckiego.

- Etymologia nazwy wsi Przytulanka, moim zdaniem, pochodzi od nazwy istniejącej dawnej rzeczki Przytulanki, wpadającej do Jeziora Zygmunta Augusta - dodaje językoznawca. - Swoją nazwę rzeczka ta zaś wzięła od dziś zanikłej wsi Przytuły /Przytułki albo Jowniki w starostwie knyszyńskim, miejscowości potwierdzonej w źródłach od XVI do drugiej połowy XVII w. Nazwa tej rzeki może być identyfikowana z lokalnymi nazwami rzeczek wpadających do Jez. Zygmunta Augusta: we wsi Rusaki - rzeczka Mokradzina, a we wsi Przytulanka - rzeczka Tyrgonka. Na miejscu dawnych zanikłych nazw osady Jowniki alias Przytuły może znajduje się dziś wieś Guzy, której etymologię można uznać też za bałtycką, od litewskiego apelatywu gużas „bocian“.

Prof. Michał Kondratiuk jest autorem ponad 200 publikacji poświęconych nazwom miejscowości i gwarom Białostocczyzny.

Jako wybitny językoznawca wymieniany jest w encyklopediach polskiej, białoruskiej, ukraińskiej i litewskiej.

Prof. Kondratiuk urodził się w Dubinach koło Hajnówki w 1934 r. W 1958 ukończył rusycystykę na Uniwersytecie Warszawskim, a trzy lata później filologię białoruską. W 1970 r. obronił pracę doktorską w Instytucie Słowianoznawstwa PAN w zakresie nauk humanistycznych, a w 1984 r. habilitował się w Instytucie Rusycystyki i Lingwistyki Stosowanej UW w zakresie językoznawstwa słowiańskiego i bałtyckiego. W 1992 r., po przejściu na pełny etat do Filii UW w Białymstoku, otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Białymstoku. W 1997 r. został profesorem belwederskim w wyniku starań Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2003 został profesorem zwyczajnym.