Skąd się wziął Kaczyński, a skąd Gers, Hurtuk i Bykowski?

Nasz Czytelnik Wiesław Gers pisze: " Czytałem w Gazecie Współczesnej o możliwości poznania etymologii własnego nazwiska. Chciałbym dowiedzieć się, skąd pochodzi nazwisko Gers. Z moich poszukiwań wiem, że może pochodzić z niemieckiego - gerste. Wiem też, że we Francji w okolicach Pirenejów, region Armagnac, jest rzeka Gers i prowincja Gers. Czytałem, że w czasie wojen religijnych we Francji w XVI i XVII wieku, wielu protestantów opuściło Francję i znalazło schronienie w Niderlandach i w Prusach. Wiem też, że najwięcej osób o nazwisku Gers mieszka w okolicach Giżycka, Mikołajek na Mazurach i w okolicy Ostrołęki. Z okolicy Kadzidła i Myszyńca pochodzi rodzina mojego ojca. Mój pradziadek Walenty Gers (1856-1936) podobno przybył w tamte strony około 1880 roku, ale to nic pewnego. W Polsce około 600 osób nosi nazwisko Gers, w Niemczech - około 1200, głównie w rejonie pogranicza niemiecko-holendersko-belgijskiego. We Francji jest około 200 osób z tym nazwiskiem. Jest sporo osób o nazwisku Gers w Republice Południowej Afryki, w Australii, w Stanach Zjednoczonych i w wielu innych krajach. Bardzo ciekawi mnie ten temat, byłbym bardzo wdzięczny, gdybym mógł dowiedzieć się więcej."

Gers

- Nazwisko Gers pochodzi od niemieckiej nazwy osobowej: Gers, Gersch, a te od niemieckiego wyrazu gerste, który oznacza "jęczmień" - wyjaśnia prof. Michał Kondratiuk. - Nazwa osobowa Gers ma różne warianty fonetyczne w źródłach historycznych i współcześnie używanych nazwiskach polskich: Gersz (1352 r.), Gersch, Gers, Gerss, Gerś, Giersz (1790 r.). Nazwisko Gers może też pochodzić od imienia żydowskiego Gerszon, Gerszom lub polskiego gwarowego giersz oznaczającego gatunek rośliny.
W naszym regionie nazwisko Gers występuje bardzo rzadko. Noszą je pojedyncze osoby mieszkające w okolicach Brańska, Łomży, Śniadowa i Zambrowa.

Kaczyński/ Kaczyńska

Kolejna nasza Czytelniczka Agnieszka Kaczyńska z wsi Brajczewo-Sierzputy koło Zambrowa zadzwoniła do nas z prośbą o wyjaśnienie jej panieńskiego nazwiska - Grodzka oraz obecnego - Kaczyńska. Etymologię nazwiska Grodzka językoznawca omówił już w Magazynie "GW" 8 maja, a dzisiaj pochyla się nad nazwiskiem Kaczyńska:

- Nazwisko Kaczyński w źródłach polskich poświadczone jest w 1580 roku - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - Pochodzi ono od nazw miejscowości: Kaczyn (gm. Czyżew-Osada), Kaczyny (gm. Ostrołęka), Kaczynek (gm. Szumowo). Jest to nazwisko typu przymiotnikowego, wskazuje na miejscowość, skąd pochodzą pierwsi nosiciele tego nazwiska.

W naszym regionie nazwisko Kaczyński najczęściej występuje w Białymstoku (nosi je aż 188 mieszkańców stolicy woj. podlaskiego), Zambrowie (125), Łomży (88), Wysokiem Mazowieckiem (83), Łapach (49), Ełku (48), Grajewie (44).

Hurtuk

Robert Skwarko zaś dopytuje językoznawcę o pochodzenie m.in. nazwiska Hurtuk.
- Podstawą derywacyjną nazwiska Hurtuk jest nazwa osobowa Hurt, poświadczona w źródłach polskich z 1471 roku - tłumaczy prof. Kondratiuk. - Hurt może pochodzić od niemieckiego nazwiska Hurt lub od wyrazu pospolitego hurt w znaczeniu "stado, tłum". W użyciu przysłówkowym hurtem oznacza "w całości, zbiorowo, w dużej ilości, liczbie, wszystko razem". Przyrostek -uk w nazwisku Hurtuk ma funkcję patronimiczną i wskazuje na syna, potomka osoby o nazwisku Hurt. W Polsce nazwisko Hurtuk występuje w okolicach Szczecinka i Warszawy.

Bykowski

Natomiast nasza Czytelniczka Marzena Bykowska prosi językoznawcę o omówienie etymologii swojego nazwiska.
- Nazwisko Bykowski jest zapewne derywatem (wyrazem motywowanym, złożonym z podstawy słowotwórczej i formantu słowotwórczego; wyrazem pochodnym - przyp. red.) od nazw osobowych Byk (1347 r.), Bykow, Bykowicz (1413 r.), poświadczonych w źródłach polskich, białoruskich i rosyjskich - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - - Można łączyć je z wyrazem pospolitym byk, a gwarowo też byczek, byczok w znaczeniu "niekastrowany samiec bydła domowego". Przenośnie i pogardliwie mówiło się tak o dużym, tęgim, silnym mężczyźnie. Przyrostkiem formującym nazwisko jest -owski lub -ski.

W naszym regionie nazwisko Bykowski najczęściej występuje w Białymstoku (78 mieszkańców) i Suwałkach (30). Można je też spotkać w Czarnej Białostockiej (17 mieszkańców), Sejnach (13), Giżycku (12) i Łomży (9) - na podst. www.nazwiska-polskie.pl

Stare Berezowo

Kolejny nasz Czytelnik podpisujący się Witold prosi o wyjaśnienie etymologii nazw wsi Stare Berezowo w gm. Hajnówka i Zbucz w gm. Czyże.
- Wieś Berezowo została założona przed 1570 r. w wójtostwie Daniłowiczów, na 30 włókach gruntu dobrego - rozpoczyna prof. Kondratiuk. - W źródłach historycznych czytamy, że "powinność płacą z każdej włóki jak w siele Morzu, to jest po złotych polskich 4/12/9. To sioło pan leśniczy bielski dzierży do żywota za listy KJM in anno praesenti 1576 otrzemanemi ze wszytkimi pożytkami do tego sioła należącymi... Tamże karczma piwna". W następnych zapisach źródłowych pojawia się człon drugi nazwy: Stare, to jest człon wyróżniający i już w "Lustracji województwa podlaskiego" z 1616 roku mamy: Berezowo Stare, sioło trzyma Kołaczkowski; w roku 1676 - wieś ma 37 mieszkańców; w roku 1772 - Berezowo Stare, to wieś robocza; przysięgłymi gromady z Berezowa Starego - w roku 1788 - byli Iwan Jarmociuk i Kondrat Turyk. W kolejnych źródłach rosyjskich zmieniła się forma nazwy wsi i brzmi: Staro-Bierezowo (1878-1886 r.). W roku 1905 Staro-Bierezowo miało 453 mieszkańców i należało do "wołosti" Nowobierezowo. "Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924, t. V - Województwo białostockie" podaje formę nazwy: Stary Berezów, który w 1921 r. miał 58 domów i 273 mieszkańców. W okresie powojennym nastąpiło całkowite zamieszanie w urzędowych publikatorach nazwy wsi, oto przykłady: Stary Berezów ( Stare Berezowo - nazwa używana przez ludność, 1962 r.), Staroberezowo, Berezowo Stare i inne formy.

Jak dodaje językoznawca, nazwa Stare Berezowo składa się z dwóch członów: Berezowo - to pierwotna, jednoczłonowa nazwa wsi, istniejąca do czasu założenia nowej osady, położonej dalej na wschód, zgodnie z kierunkiem trzebienia i zasiedlania dawnej Puszczy Bielskiej. Jest to nazwa topograficzna, pochodzi od flory, tj. roślin występujących na danym terenie. Możemy porównać: ukraińskie bereza, gwarowe beroza, czyli "Betula alba lub verrucosa, brzoza o białej korze i drobnych listkach". Nazwa Berezowo określała pierwotnie miejsce lub osadę położoną w (przy) brzezinie. Człon wyróżniający: Stare jest nazwą kulturową, informuje o czasie założenia wsi w opozycji do wsi Nowe Berezowo, również na tym obszarze występującej. Pod wzgłędem budowy słowotwórczej dzisiejsza nazwa wsi urzędowa i gwarowa, jak również wcześniejsze poświadczenia historyczne są zestawieniami.

Zbucz

- Natomiast jeżeli chodzi o nazwę wsi Zbucz w gminie Czyże, to najstarsza informacja o sianożęciach na Izbuczy, według danych prof. Jerzego Wiśniewskiego, odnosi się do roku 1540 - twierdzi prof. Michał Kondratiuk. - Wieś Zbucz została założona przed 1570 rokiem w wójtostwie Daniłowiczów "na 20 włókach gruntu dobrego, z których na wójta wolnych włók 2. Z włók 18 osadnych płacą za wszystkie powinności jako w siele Morzu po złotych polskich 4/12/9. W tym siele karczma piwna. Tamże przy tym siele zaśćianku morgów 36. Z każdego morgu płacą po groszy 3/4 litewskich, czyni złotych polskich 5/3" - czytamy w źródłach historycznych. Kolejne potwierdzenia źródłowe wsi to: sioło Zbucz, wójtostwo Daniłowiczów (1576 r.); sioło Zbucz (1616 r.); wieś robocza Zbucz (1772 r.); z [z]Bucza , literka w nawiasach kwadratowych była dopisana w rękopisie później (1786 r.); Zbucz, wieś (1878 r.); Zbucz, wieś włościańska, gm. Kleniki, dane z przełomu XIX i XX wieku; Zbucz, wieś ma 58 domów, 256 mieszkańców, gm. Orla, pow. bielski (Skorowidz n. miejsc. RP z 1921 r.).
Prof. Michał Kondratiuk dodaje, że Zbucz należy do nazw topograficznych. Nazwa wsi powstała zapewne przez absorbcję (zlanie się) przyimka [z] w wyrażeniu: "z bucza". Bucz oznaczał buczynę, czyli "buk, las bukowy, bukowinę".